Bokomtale: Speilet og lyset av Hilary Mantel

Press forlag 2020
818 sider
Lånt papirbok biblioteket

Omsider kom den tredje og avsluttande boka i trilogien om Thomas Cromwell ut. Speilet og lyset har vore etterlengta av mange, ikkje berre fordi det har gått så lang tid sidan forrige bok, men også fordi Hilary Mantel vart tildelt Bookerprisen for begge dei to føregåande romanane Ulvetid (2009) og Falkejakt (2012).
Lista var såleis lagt høgt og forventningane tilsvarande høge då eg starta på boka i romjula. Etter omlag fire veker(!) kunne eg leggja boka frå meg; tilfreds, imponert og litt utmatta. Det er krevjande å "opphalda seg" så lenge og så nært ein slik hovudperson,  utfordrande med alle detaljane og tidvis forvirrande med alle bipersonane.
Samstundes er det komplekse og all detaljrikdommen med på å gjera boka til ei så god leseoppleving.

Den mest sentrale karakteren i boka er Cromwell sjølv, men den ubereknelege, sjølvopptekne og maktglade kong Henrik ruvar liksom i bakgrunnen heile tida.

Speilet og lyset omhandlar dei fire siste åra av Cromwell sitt liv. Handlinga tek til i mai 1536, umiddelbart etter at dronning Anne (Boleyn, Henrik VIII si andre kone) er død. Thomas Cromwell, lojal mot monarken, arbeidde i si tid for at kongen sitt fyrste ekteskap (med Katarina av Aragon) kunne annullerast slik at Henrik kunne bli gift med Anne, Katarina si hoffdame. No har Cromwell fullført eit nytt oppdrag; nemleg å samla nok bevis for at Anne har drive med utruskap, incest og forræderi - og dermed henrettast. Ti dagar etter henrettinga gifter Kong Henrik seg for tredje gong, no med Anne si hoffdame, Jane Seymour.

Som takk for innsatsen vert "han, Cromwell" forfremja og adla og vert "han, lord Cromwell". Forteljarstemma Thomas Cromwell,  aka "Cremuel", aka "Crumb", aka "han" er svært spesiell og liknar ikkje på noko eg har lest i andre bøker. Det er som om lesaren sit på skuldra til Cromwell og ser samfunnet og hendingane rundt han på same måte som han sjølv gjer. Men av og til vert liksom perspektivet utvida; det vert zooma utover slik at ein ser heile biletet - frå oversida. (Eg veit ikkje om det er slik det er meint frå forfattaren si side, men som lesar opplever eg det på denne måten.) 

Mark Rylance som Thomas Cromwell
i BBC-serien Wolf Hall

Det er interessant å sjå kor ulikt Thomas Cromwell vert framstilt forskjellige plassar. I C.J. Sansoms "tudorkrimromanar" (Shardlake-serien) er Thomas Cromwell ein viktig biperson i dei fyrste bøkene. Der er Cromwell framstilt som ein skummel person som står bak ymse intrigar. Mantel framstiller Cromwell med meir menneskelege og forsonlege trekk enn det C.J. Sansom gjer. 

Når ein ser på måleriet av Hans Holbein som er gjengitt på omslaget, ser han ikkje spesielt sympatisk ut. Ettermælet hans var heller ikkje positivt; det var han som sto bak (riktignok etter ordre frå kongen og i samband med reformasjonen) oppløysinga av klostra og alt det medførte av tapte kulturminner og øydelagde menneske.

Eg skjønnar godt at Hilary Mantel - og andre - ser på Thomas Cromwell som ein fascinerande historisk person. Cromwell var ein mann med mange talent og evner; han var språkmektig og diplomatisk og skaffa seg dyktige støttespelarar. Frå enkle kår og ein valdeleg far reiste unge Cromwell ut i verda og tilegna seg kunnskapar og erfaringar som skulle komma godt med då han vende tilbake til England som jurist, politikar og etter kvart som kongeleg sekretær og rådgjevar. I Speilet og lyset får Cromwell - og lesaren - jamvel tilgang til dei inste gemakkane i kongen sitt hoff. Etter kvart vert Cromwell den nest mektigaste mannen i landet, men han bør passa seg: Som den "oppkomlingen" han er, får han også fiendar. 

Ekteskap, graviditetar og barnefødslar var storpolitikk i kongelege og adelege kretsar på 1500-talet. Gjennom avtalar om framtidige ekteskap vart det skapt grunnlag for alliansar, og tilsvarande kunne alliansane bli brotne dersom avtalane vart endra. For kong Henrik var det å få ein mannleg arving viktigare enn noko anna. Han såg ikkje på døtrene han hadde fått med Katarina og Anne (hhv. Maria og Elizabeth) som arvtakarar til trona, og lukka var stor då Jane fødde ein son (den framtidige Edward VI). Men berre nokre dagar seinare døyr dronning Jane, og Henrik må, etter ei høveleg sørgetid, sjå seg om etter ei ny kone.

Cromwell får i oppdrag å leita etter aktuelle kandidatar på kontinentet, for på den måten å skaffa England ein alliert. Som sagt; ekteskap var politikk. Sidan Cromwell er tilhengar av internasjonalt samarbeid og religiøse reformer ser han mot dei protestantiske tyske fyrstedømma. Dette vert starten på Cromwell sitt fall. Anna av Kleve fell nemleg ikkje i smak hos kongen og ekteskapet vert annullert fordi det ikkje vert "fullbyrda", som det heiter. Det er uklart om den manglande fullbyrdinga skuldast Anna sin utsjånad eller Henrik sine evner.

Boka varierer fint reint stilmessig; frå lange, nærast poetiske tankerekker, via detaljerte og oppramsande hendingar, til røffe og brutale skildringar og skarpe karakteristikkar. Mantel skriv det meste i presensform, noko som gjer at ein som lesar er "nær" det som vert fortalt sjølv om det skjedde i ei fjern fortid. Boka er som sagt innleiingsvis veldig detaljert på alle måtar - og det er svært mange karakterar å forhalda seg til. Personoversikten fremst i boka hjelper lesaren med å halda ein viss oversikt. Oversikten syner óg at dei aller fleste er verkelege historiske personar.

Mot slutten av boka tenkjer Cromwell tilbake til barndommen og på opplevingar han har hatt og menneske han har møtt. Når han skjønnar at det går mot slutten av hans eige liv reflekterer han over det han har sett og gjort, men han angrar ikkje på noko. Han har trass alt handla ut frå ordre og etter det han til ei kvar tid har meint har vore best for landet. 

Wolf Hall-trilogien - Ulvetid, Falkejakt og Speilet og lyset - er ei stor litterær tidsreise og eit imponerande stykke arbeid. 

For å ha glede av bøkene bør ein nok ha eit "grunnlag"; ei viss interesse for historie generelt og Tudortida spesielt. Ei slik interesse må ha vore heilt fråverande hos VG sin anmeldar som hevdar at Speilet og lyset er "så kjedelig at anmelderen jukset". Les då heller bokmeldinga til NRKs Marta Norheim: "Shakespeare møter «Game of Thrones», mens Brexit vinkar i det fjerne". 
Også Aftenbladet og Dagbladet har omtalt boka i rosande vendingar.

Eg har ikkje funne omtalar på andre norske bokbloggar enno, men her er nokre svenske bloggmeiningar: Och dagarna går, Fiktiviteter