Cappelen Damm 2018603 sider
Papirbok lånt privat
Omsider har Profetene i Evighetsfjorden fått ein oppfølgjar - og endeleg kan eg tildela årets fyrste terningkast 6. Rød mann/Sort mann er av den type bok som vert verande i kroppen og i tankane lenge etter avslutta lesing. Forteljinga er basert på verkelege hendingar og personar.
Handlinga er lagt til Grønland ca. 1730, dvs. omlag 60 år tidlegare enn Profetene; til den tida då den vidgjetne misjonæren og presten Hans Egede virka i landet. Dei mest sentrale karakterane og hovudmotstandarane i forteljinga er på den eine sida "sort mann" Egede og på den andre sida; "rød mann" åndemanaren Aappaluttoq. Misjoneringa hadde samanheng med koloniseringa; kong Frederik IV av Danmark-Norge sitt behov for gjera riket (og statskassa) større. I år 1728 vart eit skip sendt avgarde til Grønland, befolka med guvernør, lege, offiserar, prestar, handelsmenn, handverkarar og andre folk - mellom dei; ein heil gjeng med nyleg tvangsgifta fangar og prostituerte. Tanken var at desse para skulle busetja og formeira seg slik at det vart ein skikkeleg koloni. Slik skulle det ikkje gå; eit stort fleirtal av dei gjekk til grunne.
Grønland er vakkert, men barskt. Dei danske kolonistane i Godthåb er ikkje på nokon måte førebudde på utfordringane som ventar. Etter kort tid er det avmakt, umoral, råskap og dumskap som rår. Konsekvensane av fukt, kulde, einsidig kosthald, mykje alkohol, dårleg hygiene og elendige butilhøve er sjukdommar på både sinn og skinn. Døden kjem ofte som ein befriar for den sjuke og for dei nære. Nokre få skaffar seg kunnskapar og lærdom frå inuitane sitt levesett, noko som kunne visa seg å vera nyttig. Men sjølv ikkje tilegna lærdom kunne hindra at katastrofen - i form av ein kopper-epidemi - slo inn over dei.
Kim Leine legg ikkje fingrane mellom når han skildrar korleis leveforholda var. Her får ein vita mykje om kroppsvæsker, om stank og skitt, om overgrep og vald, om død og fordervelse. Det er så fælt at det er heilt på grensa til å bli komisk - men Leine dreg det aldri såå langt. Til det er det for mykje drama, for mykje alvor og for mykje sorg. Alt det ulekre og triste er ubehageleg å lesa om, men på ein tankevekkjande måte.
Eg ser på Rød mann/Sort mann og Profetene i Evighetsfjorden som eit oppgjer med og ein bitande kritikk av korleis danskane har handsama grønlendarar og inuitar gjennom tidene. Leine fortel at inuitane gjerne ville gjera handel med danskane og at dei ville gjerne høyra om Gud og Jesus og Abraham og Isak. Dei var fordomsfrie på den måten, men samstundes ville dei behalda sine gamle ånder og gudar. Etter Egede sitt syn var "dei ville" dømde til evig pine i helvete dersom dei ikkje avsto frå slike heidenske meiningar.
Hans Egede såg som si sentrale oppgåve å frelsa sjeler; å omvenda dei innfødde og ville frå heidenskap til kristendom. I tillegg hadde han ein draum om å finna etterkommarar av dei gamle norrøne busetjarane på Grønland. Leine framstiller Egede som velmeinande - men også som ein mann med eit strengt og fundamentalistisk livssyn. Han hadde Martin Luther som sitt store førebilete - med alt det innebar av kvinneforakt og negativt menneskesyn. Framande kulturar hadde han, som dei fleste andre i si samtid, heller ingen respekt for. Sjølv om han var lærd og utdanna framstår han som enkel. Det ingen tvil om at det er Aappaluttoq som er den kloke og framsynte av dei to motstandarane i denne historia.
Det skal her leggjast til at urbefolkningen også hadde enkelte gruvekkjande og forkastelege skikkar i sin kultur: Dei var ikkje berre snille og milde naturfolk som vart hersa med av dei nye danske styresmaktene. Kim Leine gir ein del eksempel på det i denne boka.
Kim Leine skriv med ein råskap, eit engasjement og ei innleving på ein måte som få andre forfattarar gjer. Skildringane av menneske og miljø er levande og nære. Trass i boka sitt omfang - 600 sider - vart eg aldri lei. Om noko skal pirkast på, er det at dei religiøse og filosofiske betraktningane vert litt langtekkelege enkelte gonger. Eg har også litt "problem" med Aappaluttoq som svevar overalt og dukkar opp både her og der, men eg tykkjer likevel ikkje at dette forteljargrepet forringar leseopplevinga mi.
Rød mann/Sort mann er ei lærerik, velfortalt, gripande, dyster og fengande historie - som stinkar. For meg vart det ei praktfull leseoppleving. Anbefalast på det sterkaste.
Andre bloggmeiningar: Ingen så langt, etter det eg kan sjå. Men google gjerne, så får du opp mange strålande anmeldelsar. Her er litteraturkritikar Marta Norheim sin omtale på nrk.no.
