Biografilesesirkel: Den tredje mann. Beretningen om Hjalmar Johansen av Ragnar Kvam jr.

Lydbokforlaget 2007
Speletid 9:45
Opplesar: Svein Tindberg
(Papirutgåve Gyldendal 1997)

Tema for Moshonista sin biografilesesirkel i februar er bartemenn - menn med hår under nasen i ymse fasongar. I samband med lesesirkelen har eg lånt og lest den interessante, men tragiske historia om polfararen Hjalmar Johansen.
Eg har alltid vore fascinert av - og stilt meg undrande til - folk som frivillig driv med ekstreme fysiske utskeielsar som fjellklatring, fallskjerm-hopping - og polekspedisjonar. Eg kan berre ikkje fatta at enkelte er så eventyrlystne og dristige, og ristar på hovudet over - samstundes som eg beundrar - folk som Cecilie Skog, Børge Ousland, Liv Arnesen, Erling Kagge og Lars Monsen.

I denne boka skal me hundre år attende, til ei tid utan GPS, satelitt-telefonar og GoreTex. Likevel la enkelte barskingar avgarde til dei mest utilgjengelege stadene på kloden, også den gongen. Å finna uoppdaga land- og havområde og å nå fram til polpunkta på Arktis og Antarktis var eit mål for ulike ekspedisjonar frå fleire forskjellige land.

Boka til Ragnar Kvam jr. vekte oppsikt då ho utkom i 1997. Forfattaren bidrog nemleg til at helteglorien rundt Roald Amundsen og Frijof Nansen vart noko bleikare. Biografien set spørsmålstegn ved leiarstilen til dei to store polarheltane og fortel om bakgrunnen for den øydeleggjande konflikta mellom Johansen og Amundsen. Ved hjelp av kjelder som Johansen si dagbok frå opphaldet på Sydpolen i 1911-12, fortalde denne boka ei historie som til då hadde vore ukjend for dei fleste.

Biografien nemner berre kort barndommen og bakgrunnen til Hjalmar Johansen, - at han vart fødd i Skien i 1867 og kom frå ganske enkle kår. Han var ein aktiv frilufts- og idrettsmann; ein svært dyktig turnar og var med og stifta fotballklubben Odd. Etter artium starta han opp jusstudiar, men dette vart oppgitt på grunn av dårleg økonomi då far hans døydde. I staden starta han på Krigsskulen og vart vernepliktig offiser. Han deltok i fleire dristige polekspedisjonar i tida 1893 - 1912, saman med mellom anna dei to store polarheltane våre, Fritjof Nansen og Roald Amundsen. Men i motsetnad til desse to store heltane, fekk Johansen eit heilt anna ettermæle.

Hjalmar Johansen er bartelaus på omslagsbiletet til
Ragnar Kvam jr. sin biografi. Men på dette biletet kan
ein sjå polarfararen utstyrt med ein nokså kraftig bart.
Foto: Hjalmar Johansen videregående skole

Hjalmar Johansen vart rett nok motteken som helt etter heimkomsten frå den fyrste Fram-ferda til Nordpolen saman med (bartemannen) Fritjof Nansen. Utan Johansen hadde neppe Nansen overlevd den tre år lange ekspedisjonen, og det er grunn til å tru at dei to vart nære vener i løpet av den strabasiøse turen. Men etter ekspedisjonen snudde Nansen meir eller mindre ryggen til turkameraten sin. Mykje tyder på at Johansen var ute av balanse, psykisk sett, alt før nordpol-ekspedisjonen, og at tilstanden hans forverra seg etter at han kom heim. Men for vel hundre år sidan var ingen kjende med begrepet posttraumatisk stressliding eller behandling av dette. Johansen fekk etter kvart store familiære, alkohol- og økonomiske problem.

Men Hjalmar Johansen var nok sterk, for han reiste seg igjen. Nokre år seinare var Roald Amundsen klar for polekspedisjon - og fekk låna "Fram" av Fritjof Nansen under føresetnad av at Johansen skulle vera deltakar.

Sørpolekspedisjonen eller tredje Fram-ferd vart ein suksess for Roald Amundsen - og for Noreg - i og med at Amundsen "vann" kappløpet med Scott og sette det norske flagget på polpunktet - men fekk ein tragisk utgang for Johansen.

Johansen, som hadde meir erfaring i polare strøk enn Amundsen, åtvarar ekspedisjonsleiaren mot å starta ferda mot Sydpolen så tidleg på året. Men fordi Amundsen på død og liv ønskjer å ankomma polpunktet før den britiske ekspedisjonen, høyrer han ikkje på det øyret. Det burde han ha gjort. Mange hundar døyr, mennene får frostskader og utstyr og instrument vert øydelagt i den ekstreme kulden. Ekspedisjonen vert avbrutt og utsett til seinare på året. Roald Amundsen utøver i dette tilfellet sjokkerande dårleg leiarskap. Denne biografien startar med akkurat den avgjerande hendinga der Johansen tek ansvar for å berga den svakaste i gruppa, den sterkt nedkjølte og frostskada Kristian Prestrud. Når Johansen og Prestrud etter mykje dramatikk og slit kjem tilbake til basen Framheim, mange timar etter dei andre, spør Amundsen: "Hvorfor somlet dere?" og Johansen svarar "Du sviktet og handlet i panikk!" - Amundsen tåler ikkje slikt oppvigleri og tek Johansen ut av gruppa som skal til polpunktet.

Forfattaren Ragnar Kvam jr. har både
bart og skjegg. Foto: Gyldendal.no

På heimturen må Johansen mønstra av Fram i Tasmania og ferda vidare heim foregår via fraktbåt. Amundsen skriv heim til gamlelandet at Johansen har begått mytteri og skal haldast utanfor feiringa av ekspedisjonssuksessen. Det er vel ingen tvil om at Amundsen sin behandling av Johansen var feil og at denne konflikten og audmjukinga var ein utløysande faktor til at Johansen tok livet av seg den 3. januar 1913.
Fyrst i 1961, i samband med eit oppussings-prosjekt, vart dagbøkene til Hjalmar Johansen funne. Omsider kunne då enkelte deler av norsk polarhistorie fyllast ut og redigerast på. I kva grad dette har skjedd veit eg ikkje heilt, men Ragnar Kvam sin biografi bidrog til debatt rundt Nansen sin heltestatus og Amundsen sine leiaregenskapar, samt den tragiske lagnaden til Hjalmar Johansen.

Dette er ein grundig og god biografi. Boka gjorde inntrykk og har ført til at eg har søkt og lest mykje om historiske polarekspedisjonar på nettet den siste tida. Eg vil rå folk til å lesa boka sjølv og ikkje høyra lydboka. Boka blir opplest av ein av våre dyktige og mest anerkjende skodespelarar, men han les så aaaltfor seint. Så for i det heile tatt å bli ferdig med boka lånte eg ei papirutgåve i tillegg til lydbokutgåva.

Er du klar for å lesa om andre bartepryda menn? Ta ein tur innom bloggen til Moshonista, der du etter kvart vil finna mange ulike biografiar - og forskjellige typar bartar.