Gyldendal 2019
Speletid 10:53
Lyd StorytelPolarhistorie er eit tema som aldri sluttar å fenga og fascinera meg. Eg tykkjer det er skikkeleg interessant å lesa om tidlegare tiders polferder og polfararar.
Opp gjennom tidene har det vore mange oppdagarferder og polekspedisjonar; utfordrande, banebrytande, imponerande - men også farlege, dumdristige og ikkje sjeldan tragiske. I denne boka er det lagt vekt på det siste: Boka består av ti tragediar, ti ekspedisjonar og ti kapitlar. Ei bok som skapt/skriven for ein sofapolfarar som meg.
Undertittel er "om mot, overmot - og død" - og når eg les om enkelte av ekspedisjonane i denne boka slår det meg at det er nesten rart at ikkje endå fleire mista livet. For dei la avgarde i ukjende strøk, med feilaktige/manglande kart, dei var dårleg/feil utstyrt, ofte med mangelfull kunnskap om (og respekt for) naturkreftene og utan moglegheit for kommunikasjon med omverda.
Mange av ekspedisjonane det vert fortalt om enda altså tragisk - og fleire av dei (både folk, utstyr og skip) forsvann på mystisk vis. Desse forsvinningane og denne mystikken gjer forteljingane spennande, også no, lang tid etter at hendingane fann stad. Enkelte av mysteria har fått ein slags forklaring i ettertid, eksempelvis då dei fann restane av Andrées ballongferd i 1930 og funna av skipa Erebus og Terror frå Franklin-ekspedisjonen i hhv 2014 og 2016. At ein no kjenner til fleire skrekkelege overvintringar i polare strøk er fordi levningar, utstyr, dagbøker og nedteikningar er blitt funne i ettertid.
Forfattaren innleiar med nokre ekspedisjonar frå 15- og 1600-talet som eg aldri har høyrt/lest om tidlegare. Den fyrste er ein engelsk ekspedisjon beståande av tre skip, leia av Sir Hugh Willoughby i 1533. Ekspedisjonen hadde som føremål å finna den såkalla nordaustpassasjen. På denne tida hadde spanjolar og portugisarar oppdaga land og etablert handelsruter andre stader på kloden, og engelskmennene trudde det venta både ære og rikdom dersom dei fann ein "snarveg" til Kina og austen, nord for Russland.
Men Willoughby vende aldri heim til England. Både han og mannskapa på to av skipa omkom. Om dei svalt i hel, fraus i hel eller døydde av skjørbuk eller kolosforgiftning er uklart. Det tredje skipet kom meir eller mindre tilfeldig fram til ein russisk busetnad ved Kvitsjøen. Denne hendinga vart starten på direkte handelssamkvem mellom England og Tsar-Russland, så ekspedisjonen vart på eit vis "vellukka" sjølv om målet om å finna nordaustpassasjen ikkje lukkast.
(Den finsk-svenske oppdagaren A.E. Nordenskiöld var den fyrste som segla gjennom nordaustpassasjen, 300 år seinare.)
Vidare får ein lesa om oppdagarane Barentz og Bering, mennene som har gitt namn til Barentzhavet og Beringstredet. Nederlendaren Willem Barentz oppdaga Bjørnøya og Spitzbergen (som han trudde var Grønland), men døydde på sitt eige hav, for å sei det slik. Danske Vitus Bering leia fleire russiske ekspedisjonar og døydde av skjørbuk på øya som i ettertid fekk namnet Beringøya.
Ei anna interessant historie handlar om dansk-norske Jens Munk sin ekspedisjon som prøvde å finna nordvestpassasjen. Dei overvintra ved Hudsonbukta, men då våren kom var 61 av 64 menn døde. Dødsårsak: Skjørbuk.
Oppdagaren James Knight var 80 år gammal då han leia ein ekspedisjon i det same området. To skip og 40 mann berre forsvann.
Den best kjende og mest myteomspundne ekspedisjonen som forsvann i områda langs nordvestpassasjen var likevel ekspedisjonen leia av John Franklin i 1845. Dei to skipa Erebus og Terror og mannskapa deira forsvann sporlaust og førte til mange redningsekspedisjonar. Området vart av den grunn kartlagt grundig og ein fann omsider levningar, spor og hint om kva som kunne ha hendt. Ekspedisjonsmedlemane og -leiaren må ha teke fleire merkelege/feil/ulogiske val som gjorde at det enda så fatalt for alle saman. Undersøkingar i ettertid viste at nokon av dei truleg var så desperate av svolt at dei tydde til kannibalisme.
(Roald Amundsen var den fyrste som segla gjennom nordvestpassasjen, i samband med Gjøa-ekspedisjonen i 1905. Amundsen enda óg livet sitt på ein tragisk og mystisk måte, men den historia er ikkje med her.)
Den sørgelege historia om dei 17 fangstmennene som omkom i Svenskhuset på Svalbard er også med i boka. Dei unge mennene befann seg i eit hus med rikeleg tilgang til både mat og brensel, men ingen av dei overlevde overvintringa i 1872-73. Dei døde fekk ettermæle som dumme og dovne, men granskingar i nyare tid tyder på at dei omkom av blyforgiftning.
Ei anna mislykka og tragisk ferd var Jeanette-ekspedisjonen i 1879. Leia av George Washington DeLong skulle dei finna Nordpolen via Beringstredet. Enkelte meinte på den tida at det fantest ein "golfstraum" i Stillehavet og at polhavet var middelhavsvarmt, når dei berre kom seg forbi og gjennom eit islag. Det stemde sjølvsagt ikkje. Skipet vart skrudd ned i isen og mannskapet måtte returnera i tre små båtar. DeLong og mennene hans svalt i hel i Sibir.
Avslutningsvis handlar det om kappløpet mellom Scott og Amundsen i 1911-12, og sidan fokus er på tragediar, får me denne gongen historia frå Robert Scott sitt perspektiv.
Odd Harald Hauge har plukka ut ti interessante historiar om ulike polarpionerar og -ekspedisjonar i boka si. Han held fram sine eigne og andre sine meiningar og teoriar når det gjeld enkelte av mysteria det vert fortalt om.
Hauge må ha jobba mykje med bakgrunnsmateriale og har dessutan sjølv erfaring frå polare strøk. Når det gjeld vêr og temperaturar, terreng og landskap og snø- og isforhold veit han kva det handlar om.
Polare tragedier til ei lærerik, gripande og spennande bok.
