Smakebit og gjenlesing: Kurt Wallander

Jula er rydda vekk, det snør ute og TV'en viser vintersport. Ein skikkeleg innekos-søndag, med andre ord. Smakebit på søndag-spalten på bloggen Flukten fra virkeligheten sesongopnar også i dag. Mitt bidrag denne gongen handlar om Kurt Wallander, politietterforskar frå Ystad, skapt av Henning Mankell.

Mitt aller fyrste møte med Kurt Wallander var via TV-skjermen for mange år sidan då eg såg TV-serien basert på Mankell sin kriminalroman Morder uten ansikt. I ettertid har både Mankell, Wallander og skodespelaren Rolf Lassgård betydd mykje for meg.

Rolf Lassgård som Kurt Wallander i Morder uten ansikt.
Foto: tv.nu

For meg er det Rolf Lassgård som "er" Wallander. Det er hans skikkelse, hans ansikt og hans stemme eg ser framfor meg når eg les bøkene i Wallander-serien. Lassgård skal óg ha vore Mankell sin personlege favoritt. I alt spelte Lassgård rolla som Wallander i ni filmar og TV-seriar. Krister Henriksson, som har spelt Wallander i enno fleire filmar, er sikkert ein god skodespelar, men for meg er han "feil" Wallander. Det same tykkjer eg at Kenneth Branagh i BBC-versjonen av Wallander er.

Då Henning Mankell døydde i fjor haust fann eg ut at eg ville gjenlese dei fyrste bøkene i denne serien. Det er fleire år sidan eg las dei - og eg var spent på om dei har tålt "tidens tann". Eg bestemte meg for å ta bøkene for meg kronologisk - ikkje i den rekkefølga dei kom ut - men i rett rekkefølge med tanke på handlinga i bøkene. Difor starta eg ikkje gjenlesinga av Wallander-serien med Morder uten ansikt frå 1991, men med novellesamlinga Pyramiden som er den niande boka i serien og som kom ut i 1999.

Pyramiden er ei bok som tek eit steg attende; i dei seks novellene får me møta glimt frå Kurt Wallander sitt liv frå 1969 og tjue år fram i tid. Boka har følgjande dedikasjon:

I opningsnovella "Hogget" er Wallander 21 år gammal og jobbar i ordenspolitiet i heimbyen Malmö. Han er blitt kjæreste med Mona, har eit komplisert forhold til faren og har bestemt seg for å bli ein god politimann og ein dyktig drapsetterforskar. I ein av dei andre novellene møter han "læremeisteren" Rydberg. Alle desse personane skal komma til å bety mykje for Wallander og lesaren får stadig møta dei i løpet av bokserien. Vidare får ein i denne boka fleire eksempel på at Wallander er ein politimann med samvit, lojalitet, integritet og samfunnsansvar. Flyttinga til Ystad og forholdet til dottera Linda vert det også fortalt om. Boka er med på å nyansere biletet av hovudpersonen og passar for alle oss som ikkje "kan få nok av" Kurt Wallander.

Tittelnovella er filmatisert med nemnde Rolf Lassgård i hovudrolla. Denne filmen er rystande og voldsom, men svært bra; stødig regi, super filming, glimrande skodespelarprestasjonar og stemningsskapande musikk. Her er ein smakebit:

Novella Pyramiden sluttar grytidleg ein januardag i 1990 - på same tidspunkt som romanen Morder uten ansikt tek til;

"Det er noe han har glemt. Det vet han med sikkerhet da han våkner. Noe han har drømt om natten. Noe han bør huske. Han prøver å komme på det. Men søvnen er som et svart hull."

Dette er fyrste avsnitt - og det er ein bonde på ein avsides plass i Skåne som vaknar opp på denne måten. Han står opp fordi det er eit eller anna som er forandra - og oppdagar at noko grufullt har funne stad i nabohuset: Eit gammalt ektepar har blitt utsette for eit uvanleg brutalt overfall. Mannen er død når han finn dei, kona lever - så vidt.
Politiet i Ystad, med Kurt Wallander i spissen, tek seg av det meiningslause brotsverket. Dei står nesten utan spor; kun ein knute på eit tau og dei siste orda til kona som vart overfalt: "utenlandsk".
Etterforskinga er vanskeleg og etterforskarane frustrerte - men dei får enno fleire "situasjonar" å ta seg av; ein påsett brann på eit asylmottak og deretter; eit drap på ein asylsøkjar. Er det eit rasistisk motivert drap - eller noko heilt anna? Er det ein samanheng mellom sakene?

Privat er Wallander no nyskilt frå Mona og har nesten ingen kontakt med dottera Linda. Han saknar dei begge. Faren hans, den eksentriske liksomkunstnaren, er i ferd med å bli senil - og sjølv er Wallander på god veg til å bli alkoholikar. Livet er hardt og utfordringane mange - men oppi alt dette må drapssakene løysast.
Detaljar som bruk av fasttelefon, sjekkhefte og skrivemaskin viser at handlinga er lagt til 1990, men Morder uten ansikt er - faktisk - aktuell enno. Mankell tek opp tema som framandfrykt, rasisme og grådigheit - og som me veit; slike ting er ikkje uaktuelle i januar 2016 heller. Mankell skildrar gjennom serien eit samfunn som vert meir og meir brutalt.

Etter mi meining er ikkje dette den beste boka i serien, men som ein introduksjon til Wallander sitt univers fungerer ho bra. Serien er ein av mine absolutt favorittar - og det gler meg at den fyrste boka "tåler" gjenlesing, såpass mange år etter at ho vart utgitt fyrste gong.
Mankell sitt språk er som alltid flytande og lettleseleg, om enn noko omstendeleg. Eg tykkjer språket på det viset står i stil med hovudpersonen.

Morder uten ansikt vart kåra til beste skandinaviske kriminalroman i 1991, vart vinnar av Glassnøkkelen i 1992 og er ei 1001-bok.